2018 թվականին Ալբերտ Էյնշտեյնի «Նամակ Աստծուն» գիրքը աճուրդում վաճառվել է մոտ 3 միլիոն դոլարով։ Ի՞նչ էր պարունակում այս եզակի պատմական փաստաթուղթը։

Նա չէր հավատում ամպի վրա գտնվող մարդուն

Նամակը թվագրված էր 1954 թվականին և ուղղված էր Փրինսթոնի համալսարանի գերմանացի փիլիսոփա Էրիկ Գուտկինդին։ Էյնշտեյնը դրանում անկեղծորեն խոստովանում էր, որ «Աստված» բառն իր համար ոչ այլ ինչ է, քան «մարդկային թուլությունների արտահայտություն և արդյունք, Աստվածաշունչը հարգված, բայց դեռ բավականին պարզունակ լեգենդների հավաքածու»:

Գիտնականը թերահավատորեն էր վերաբերվում կրոններին, բայց չէր բացառում բնության մեջ ինչ-որ բարձրագույն ոգու գոյության հնարավորությունը, որը գերազանցում է մարդկային էությունը, և որը մենք անկարող ենք հասկանալ:

Մի անգամ, իր ամերիկացի գործընկեր Բանեշ Հոֆմանի հետ զրույցում Էյնշտեյնը մի հետաքրքիր արտահայտություն է անում. «Երբեմն ես ինքս ինձ հարցնում եմ, թե արդյո՞ք ես կդասավորեի Տիեզերքն այս կերպ, եթե լինեի Աստծո տեղում»:

Էյնշտեյնը չէր հավատում Ամենակարողի կերպարին, որը գովերգվում է աշխարհի շատ մշակույթներում: Նա ասում էր, որ երկնքում հաստատ մորուքավոր մարդ չկա նստած, ում գործը մեր ամեն քայլին հետևելն է։

«Մենք բոլորս պարում ենք անտեսանելի երաժշտի երաժշտության ներքո»

«Ես չեմ կարող պատկերացնել անձնավորված աստվածություն, որը ուղղակիորեն ազդում է մարդկանց գործողությունների վրա և դատապարտում է նրանց, ում ինքն է ստեղծել…», – ասում էր գիտնականը: Բայց միևնույն ժամանակ նա հավելում էր, որ մարդկային կյանքը վերահսկվում է ուժերի կողմից, որոնց վրա մենք չենք կարող ազդել։

«Մարդիկ, բանջարեղեն են կամ տիեզերական փոշի, մենք բոլորս պարում ենք անհասկանալի մեղեդու տակ, որը մեզ հեռվից նվագում է անտեսանելի երաժիշտը», – մի անգամ ասել է նա:

Էյնշտեյնն իրեն այն ժամանակ ոչ ռազմատենչ աթեիստ էր համարում, ոչ էլ հավատացյալ։

Մարդու միտքը, ըստ Էյնշտեյնի, չի կարող հասկանալ Տիեզերքը, ինչպես փոքր երեխան չի հասկանում մեքենայի կառուցվածքը: Մենք գիտենք, որ մեր աշխարհում ամեն ինչ դասավորված է որոշակի ձևով, բայց մենք չենք կարող հասկանալ, թե ինչպես:

«Մեր սահմանափակ միտքը ի վիճակի չէ հասկանալու խորհրդավոր ուժը, որը ցնցում է համաստեղությունները », – ասել է Էյնշտեյնը:

Տիեզերքը ենթարկվում է խիստ կանոնների

«Աստված զառ չի խաղում», – սա Էյնշտեյնի մեկ այլ հայտնի արտահայտությունն է, որը նա օգտագործել է տիեզերքի օրենքների կանոնակարգվածությունը նկարագրելու համար:

Գիտնականը կարծում էր, որ մեր աշխարհում պատահականությունների տեղ չկա, ամեն ինչ ենթարկվում է բանաձևերի և հավասարումների։ Ահա թե ինչու մարդիկ ոչ մի կերպ չեն կարող Աստծո առաջ պատասխանատվություն կրել իրենց արարքների համար, քանի որ մեր աշխարհում ամեն ինչ տեղի է ունենում ըստ մեզ կառավարող ուժերի:

1932 թվականին Սպինոզայի միությունում Էյնշտեյնը հանդես եկավ ելույթով. «Մարդու մտքերը, զգացմունքները և գործողությունները ազատ չեն, այլ նույնկերպ կապված են պատճառահետևանքային սկզբունքի հետ, ինչպես աստղերը իրենց շարժման մեջ»։

Նրան է պատկանում նաև արտահայտությունը, որ համընկնումների օգնությամբ Աստված պահպանում է անանունությունը։

Ի դեպ, ժամանակակից մտածողները համաձայն չեն այս պնդման հետ։ Օրինակ, Սթիվեն Հոքինգը պնդում էր, որ Աստված հենց պատահականություն է:

Մարդն ինքն է ընտրում իր ճանապարհը

Էյնշտեյնը կատակում էր, որ աշխարհում երկու անսահման բան կա՝ Տիեզերքը և մարդկային հիմարությունը: Նա նաև վստահեցնում էր, որ գիտակցությունը, երբ ընդլայնել է իր սահմանները, երբեք չի վերադառնա իր նախկին վիճակին։

Այդ պատճառով նա սիրում էր անընդհատ տրամաբանորեն մտածել։ Բազմաթիվ երկրպագուների այն հարցին, թե ինչու է Աստված, եթե կա, թույլ է տալիս տարբեր աղետներ և դժբախտություններ, Էյնշտեյնը պատասխանում էր, որ մարդուն տրվում է ընտրության ազատություն և ճիշտ ուղու ներքին զգացում։ Նա է որոշում, թե ինչպես վարվել տվյալ իրավիճակում: Եվ եթե նա սխալ է արել, ապա դրա համար բարձրագույն ուժերին մեղադրելը հիմարություն է.

«Իզուր, ի դեմս 20-րդ դարի արհավիրքների, շատերը դժգոհում են. «Ինչպե՞ս Աստված թույլ տվեց» … Այո: Նա թույլ տվեց. Նա թույլ տվեց մեր ազատությունը, բայց մեզ չթողեց տգիտության խավարում: Նշված է բարու և չարի իմացության ճանապարհը։ Եվ մարդն ինքը պետք է վճարի կեղծ ուղիների ընտրության համար»:

Բարոյականությունը, ըստ Էյնշտեյնի, շատ կարևոր է։ Բայց ոչ թե Աստծո, այլ մարդկանց համար: Նա նաև խոստովանում էր, որ այն, ինչ Հիսուսը, Բուդդան և Մովսեսը արել են մարդկության համար, ավելի շատ ազդեցություն է ունեցել իր վրա, քան ժամանակակից գիտությունը:

1929 թվականին Նյու Յորքից մի հայտնի ռաբբի (Էյնշտեյնը հրեա էր) հեռագիր ուղարկեց Էյնշտեյնին՝ խնդրելով պատմել կրոնի հանդեպ իր վերաբերմունքի մասին։ Էյնշտեյնը պատասխանեց, որ չի հավատում Աստծուն, ով «անհանգստանում է մարդկանց ճակատագրով», բայց միևնույն ժամանակ հավատում է «Աստծուն, որն իրեն դրսևորում է գոյի բնական ներդաշնակության մեջ»։

Թվում է, թե Ալբերտ Էյնշտեյնն իր կյանքն ապրել է անկեղծորեն հավատալով հրաշքներին և գիտակցելով, որ աշխարհը շատ ավելի բարդ է, քան նույնիսկ իր նման հանճարները կարող են պատկերացնել:

Հոդվածում օգտագործված են հատվածներ Էյնշտեյնի ելույթից 1940 թվականին Նյու Յորքի «Գիտություն, փիլիսոփայություն և կրոն» սիմպոզիումում, «Ինչին եմ ես հավատում» հոդվածներ «Ֆորում և հարյուրամյակ» ամսագրի համար (1930 թ.), նրա հարցազրույցը «Նյու Յորք Թայմս»-ի համար» (1929 թ.)